تاریخچه نفت به ۵۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. جایی که نفت از لایه‌های درونی زمین به بیرون نفوذ کرد. مردم از این ماده سیاه رنگ برای ساختن قایق‌های ضد آب، نقاشی، روشنایی و پزشکی استفاده می‌کردند. استفاده از نفت روز به روز بیشتر شد. با افزایش تقاضای نفت، بشر به فکر راهی برای پاسخ به این تقاضا افتاد و این رشد به سمت منابع عظیم نفتی در زیر دریاها رفت.
اولین ساختار نفت یابی در خلیج مکزیک شکل گرفت. این روند سپس در دریای شمال ادامه پیدا کرد و امروزه بر روی آب‌های خلیج فارس دکل‌های عظیم نفتی احداث شده است.
شوک نفتی:
به هر تغییر ناگهانی در قیمت نفت، «شوک نفتی» گفته می‌شود. شوک‌های نفتی که در طول تاریخ در اذهان مردم جای گرفته است انگشت شمارند؛
۱. شوک نفتی اول که به دنبال تلاش اوپک در سال ۱۹۷۲ تا ۱۹۷۴ روی داد و ماحصل آن افزایش قیمت نفت از هر بشکه ۹/۱ دلار در ۱۹۷۲ به ۴۱/۱۰ دلار در ۱۹۷۴ بود! به عبارت دیگر طی این دوره قیمت نفت به بیش از ۵ برابر افزایش یافت.
۲. دومین شوک نفتی در ۱۹۷۸ (۱۳۵۷ خورشیدی) روی داد. بروز انقلاب و اعتصابات کارکنان صنعت نفت، سبب قطع صادرات نفت ایران به عنوان یکی از بزرگترین صادرکنندگان نفت در دنیا، سبب افزایش قیمت نفت گردید. قیمت نفت در بازار تک محموله‌ای، به ۴۰ دلار در هر بشکه رسید.
۳. سومین شوک نفتی برخلاف دو شوک اول و دوم، سقوط قیمت نفت در ۱۹۸۵ را در پی داشت.
انواع نفت خام
براساس هند بوک بین‌المللی بازار نفت، ۱۶۱ نوع نفت تجاری وجود دارد. این انواع نفت در خصوصیات، کیفیت و بازار با یکدیگر متفاوت هستند. دو گونه نفتی که قیمت آن بر سایر انواع نفت تأثیرگذار است شامل: West Texas Intermediate و Brent می‌باشد. دوگونه دیگر که از اهمیت کمتری برخوردار هستند: NYMEX Futures و OPEC Basket می‌باشند. فرق این گونه‌ها در کیفیت آنها می‌باشد.
۱. West Texas Intermediate
اینگونه نفت، باکیفیت‌ترین گونه نفت می‌باشد و برای تولید بنزین بهترین گزینه است. چگالی آن حدود ۳۹ است که جزء نفت‌های سبک به شمار می‌رود. این نفت محتوی ۰.۲۴ سولفور است که آن را در زمره نفت شیرین قرار می‌دهد. مجموعه این خصوصیات به علاوه محل انباشت آن، این نفت را به عنوان بهترین گزینه برای تولید بنزین در امریکا (بزرگترین مصرف کننده بنزین در جهان) قرار می‌دهد. برخلاف اینکه تولید WTI رو به کاهش است، اما هنوز اصلی‌ترین نفت مصرفی امریکا می‌باشد. WTI معمولا ۵ الی ۶ دلار از نفت اپک و ۱ الی ۲ دلار از نفت برنت گرانتر است.
۲. Brent
اینگونه نفت، مخلوطی از ۱۵ گونه نفتی در چاه‌های مختلف نفتی در دریای شمال است. چگالی آن حدود ۳۸.۳ است که نفت سبک به شمار می‌رود. این نفت محتوی ۰.۳۷ سولفور است که جزء نفت شیرین به شمار می‌رود. این نفت برای تولید بنزین و فراورده‌های نفتی متوسط که هر دو در منطقه شمال غربی اروپا پالایش و مصرف می‌شوند بکار می‌رود/ تولید Brent همانند WTI در حال کاهش است اما هنوز به عنوان اصلی‌ترین مصرف در اروپا و افریقا است. Brent حدود ۴ دلار از سبد نفت اپک گرانتر است.
۳. NYMEX Futures
قیمت نفت NYMEX Futures نشان دهنده قیمت ۱۰۰۰ بشکه نفت WTI یا هر نوع نفت سبک شیرین دیگر که در آینده در امریکا معامله خواهد شد است. در حقیقت معاملات حقیقی NYMEX Futures به ندرت اتفاق می‌افتد، اما قیمت اینگونه از نفت اطلاعات بسیار خوبی درباره قیمت نفت به فروشنده‌ها و خریدارها می‌دهد. معاملات NYMEX Futures سه روز قبل از معامله WTI پایان می‌پذیرد.
۴. OPEC Basket
OPEC مخفف Organization of the Petroleum Exporting Countries (سازمان کشورهای صادرکننده نفت) سبدی از قیمت‌های ۱۴ نوع مختلف را جمع‌آوری می‌کند. OPEC این سبد قیمت‌ها را برای مانیتور کردن بازار نفت جهانی استفاده می‌کند. نفت OPEC از WTI و Brent ارزانتر است.
بررسی قیمت نفت
قیمت نفت در طول تاریخ دستخوش تغییرات بسیاری شده است که این تغییرات متعددی را در اقتصاد جهان گذاشته است. در اینجا به بررسی تغییر قیمت نفت و علل آن در ۳۰ سال گذشته می‌پردازیم.
نفت خام ایران
ایران ۳ نوع نفت خام تولید می‌کند:
۱. نفت خام سبک
۲. نفت خام سنگین
۳. نفت خام متوسط (چگالی ۲۵)
قیمت واقعی نفت
با درنظر گرفتن نرخ تورم و نرخ بهره بانکی و نرخ کاهش برابری دلار، به این نکته دست می‌یابیم که قیمت نفت به مراتب از سال‌های پیش کمتر است. بدان معنا که با درآمد بیشتر کنونی دولت نمی‌توان بیشتر از گذشته کالا خرید و یا سرمایه گذاری کرد.
علل افزایش قیمت نفت
۱. تنش‌های موجود در خاورمیانه
انتظار می‌رود بالا گرفتن درگیری بین ترکیه و عراق، سبب تنزل حجم تولید این کشور شود. در این صورت، کشور جنگ زده عراق که به تازگی اقدام به افزایش سطح تولید نفت خود کرده بود، دوباره وارد رکود بازار نفت می‌شود و توان تولید خود را از دست می‌دهد. این تحول منفی در کشوری که سومین کشور بزرگ مالک ذخایر نفتی است و حجم ذخایر تأیید نشده آن در مقایسه با دیگر کشورهای نفت خیز، بیشتر است، می‌تواند تأثیر بسزایی بر روی بازار نفت بگذارد.
۲. افزایش تقاضای نفت
بزرگترین مصرف کنندگان انرژی در دنیا، امریکا و چین هستند که اقتصادشان وابسته به نفت است. مصرف انرژی در چین از سالیانه ۱۲% به ۱۵% افزایش یافته است.
امریکا با مصرف ۲۱ میلیون بشکه در روز یک چهارم تقاضای جهان را در خود جای داده است.
هر ۳۰ ماه مصرف جهانی نفت ۳% بالا می‌رود.
۳. کاهش ارزش دلار
کاهش ارزش دلار در برابر یورو از دیگر عوامل افزایش قیمت نفت می‌باشد.
۴. آغاز فصل سرما در نیمکره شمالی
فرا رسیدن فصل سرما و افزایش تقاضای سوخت نیز از دیگر علل افزایش قیمت نفت می‌باشد.
۵. مسأله هسته‌ای ایران و تحریم‌های اقتصادی از طرف امریکا
مناقشات ایجاد شده در مورد برنامه هسته‌ای ایران و برآیند آن یعنی تحریم برخی از سازمان‌ها و بانک‌های ایرانی از طرف ایالات متحد امریکا و چند کشور هم پیمان با آن در زمره دلایلی است که برای افزایش قیمت نفت عنوان شده است.
۵. سیاست‌های OPEC
کشورهای عضو اوپک که در جلسه قبلی تصمیم گرفتند برای پاسخگویی به نیاز جهان، ظرفیت تولید خود را ۵۰۰ هزار بشکه در روز اضافه کنند، اعلام کردند در جلسه ماه دسامبر، سطح تولید را افزایش نخواهند داد. تصمیمات اوپک که ۴۰ درصد از کل نفت جهان را تولید می‌کند روی بازار جهانی نفت تأثیر گذار است.
پیامدهای افزایش قیمت نفت
کشورهای وارد کننده:
۱. کشورهای توسعه یافته
۲. کشورهای در حال توسعه
کشورهای صادرکننده
– افزایش بهای نفت خام بر قیمت مواد اولیه تأثیر می‌گذارد و از این طریق موجب بالا رفتن قیمت کالاهای تولیدی و هزینه‌های صنایع و خدمات و … می‌شود. به عنوان مثال، مؤسسه آمار ملی انگلستان در گزارشی اعلام کرد که به دلیل رشد بهای نفت خام، طی ماه سپتامبر قیمت مواد اولیه مورد استفاده صنایع این کشور با ۳/۲ درصد رشد روبرو شد و هزینه تولید محصولات صنعتی را بیش از ۲/۷ درصد بالا برد. این گزارش همچنین می‌افزاید؛ به دلیل رشد قیمت نفت خام، رشد تولید ناخالص داخلی انگلستان تا پایان سال ۲۰۰۷ با ۰/۱ درصد کاهش مواجه خواهد شد.
– افزایش بهای نفت منجر به انتقال درآمد از کشورهای وارد کننده به نفع صادر کننده‌ها می‌شود.
– افزایش قیمت نفت با افزایش قیمت دیگر موارد اولیه نظیر مس و آهن و … همراه شده است. از آنجا که کشورهای صادر کننده نفت لزوما دارای چنین معادنی نیستند، بنابراین تبعات تکانه‌های نفتی بر دیگر کشورها از این طریق تا حدودی کاهش یافته است. شرکت‌های نفتی نیز قیمت خدمات خود را شدیدا افزایش داده و با قیمت نفت همساز کرده‌اند.
– برخی براین باورند که افزایش قیمت نفت، آسیب‌های زیادی به اقتصاد جهانی وارد می‌کند و برای تأیید این نظریه خود، به آمار رشد تولید ناخالص داخلی جهان طی یک سال اخیر اشاره می‌کنند. از آغاز سال ۲۰۰۷ میلادی تا به حال، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی جهان تنها ۱۳ درصد بوده است که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل کمتر است. مهم‌ترین مسأله‌ای که باعث این نزول شد، تغییرات قیمت نفت بود که هزینه کلانی را به کشورهای مصرف کننده جهان تحمیل کرد.
– به همان میزان که افزایش قیمت نفت، دلارهای نفتی کشورهای نفت خیز را افزایش می‌دهد، بر سود شرکت‌های فعال نفتی جهان تأثیر منفی می‌گذارد. سود شرکت‌های بزرگ نفتی جهان یعنی شورون، اگزون موبیل، کنکوفیلیپس، بریتیش پترولیوم و رویال داچ شل، طی سه ماهه سوم امسال مجموعاً با ۱۱ درصد کاهش به ۲۸/۱ میلیارد دلار رسیده است. کاهش سود پالایشگاه‌ها مهم‌ترین علت کاهش سود این شرکتها ارزیابی شده است.
– آمادگی نداشتن زیر ساخت‌های اقتصادی کشور، قدرت جذب نقدینگی را کاهش داده و همین مسأله باعث می‌شود در صورت تزریق پول حاصل از فروش نفت به اقتصاد کشور، نقدینگی بیش از پیش افزایش یافته و به گرانی‌های موجود دامن زده شود و شرایط اقتصاد مبتلا به بیماری هلندی را باز هم تشدید کند.
– کشور ما از جنبه درآمد صادراتی نفت بهره‌مند است. اما هنگامی که ما مجبوریم کالایی را مانند بنزین از خارج وارد کنیم، باید قیمت بیشتری بپردازیم، بنابراین تأثیر بالارفتن قیمت جهانی نفت به کالاهایی که مجبوریم از خارج تأمین کنیم بیشتر است زیرا ما برای پالایش، برخی از فراورده‌ها را باید بخریم که به طور طبیعی بر قیمت بنزین و گازوئیل تأثیر می‌گذارد و بخشی از درآمد ما را خنثی می‌کند.
– با افزایش قیمت نفت، کشورهای صنعتی که عمده‌ترین وارد کننده‌های نفت هستند، قیمت خدمات فنی خود را چند برابر کرده‌اند. مثلا در زمانی که قیمت نفت خدود ۴۰ دلار بود، هزینه اجاره یک دکل حفاری در آب، ۴۰۰۰۰ دلار در روز بود که این رقم وقتی قیمت نفت به ۷۰ دلار رسید چیزی حدود ۱۷۰۰۰۰ دلار شد!
– با افزایش قیمت نفت، هزینه کالاهای وارداتی و خدمات که کشورهایی مثل ایران وارد کننده هستند می‌بایست پرداخت کنند، افزایش یافته است. حتی کالاهای چینی که به عنوان کالاهای ارزان قیمت تلقی می‌شوند از این قاعده مستثنی نمانده است. یا به عنوان مثال هزینه حمل کالا از کشورهای خارجی به ایران به ازای هر تن در سال گذشته به طور متوسط ۴۰ دلار بوده که این عدد امسال به حدود ۱۱۵ دلار سیده است. قیمت کالاهای کشاورزی در جهان نیز افزایش یافته که به عنوان مثال قیمت برنج ۲ برابر شده است.
در حالیکه با افزایش قیمت کنونی، افزایش قیمت نفت ایران ۳۵ دلار در هر تن است برای بنزین وارداتی می‌بایست ۴۰ دلار بیشتر پرداخت کنیم و یا برای گازوئیل ۴۱ دلار بیشتر پرداخت می‌کنیم.
با این اوصاف بخش زیادی از درآمد افزایش قیمت نفت صرف افزایش قیمت کالاها خدامت می‌وند و بقیه به حساب ذخیره ارزی ریخته می‌شود.
راهکارها
– اقتصاد دانان معتقدند، دولت می‌بایست بر اساس یک انضباط مالی، اعتبارات ناشی از درآمدهای نفتی را به پروژه‌های توسعه‌ای اختصاص دهد و ضمن ایجاد تحول و سرعت در انجام این طرح از پمپاژ مستقیم این اعتبارات برای هزینه‌های جای و روزمره جلوگیزی کنند. تجربه اقتصادی کشور، نشان می‌دهد که در هر زمان که با افزایش شدید قیمت نفت مواجه بودیم به دلیل تکرار اشتباهات، تزریق اعتبارات حاصل از فروش، دچار نقدینگی فراوان و به تبع، تورم شده‌ایم. از طرفی تبدیل ارزهای نفتی به ریال همواره یکی از مشکلات اصلی کشور بوده و تا زمانی که تصمیم درستی در این رابطه گرفته نشود، اقتصاد کشور با جهش و تغییر و تحولات عمده مواجه نمی‌شود.
– اگر درآمد نفت برای تنوع سازی و افزایش تولید مصرف شود تبدیل به سرمایه می‌شود (به طوری که هر چه نفت گرانتر شود سرمایه بیشتر می‌شود). اما اگر این درآمد به صورت مصرفی باشد این سرمایه به سرعت از دست خواهد رفت.
