● بررسی پتروشیمی محیط‌زیست
به کرات در رسانه‌های عمومی شنیده‌ایم که صنایع نفت و گاز کشور، به خصوص صنایع پتروشیمی که ذاتاً جزو صنایع آلوده‌کنندة محیط زیست هستند، در زمینة رعایت مسائل محیط زیستی استاندارد یا جایزة جدیدی گرفته‌‌اند. این تبلیغات به حدی است که حتی سایتهای اینترنتی ویژه‌ای برای اطلاعرسانی در مورد مسائل زیست محیطی پتروشیمی به وجود آمده است. اما در مقابل، برخی کارشناسان نظرات متفاوتی دارند. در جهت بررسی این موضوع، گروه نفت و گاز شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران، به گفتگو با جمعی از کارشناسان و مسئولان مرتبط پرداخته و علل آلودگی صنایع پتروشیمی، اقدامات انجام شده در راستای کاهش این آلودگی و نواقص موجود را مورد بررسی قرار داده است. جمع‌بندی از این گزارش، که در هر مورد مشخصات کارشناس گویندة نظرات نیز ذکر شده است، در زیر ارائه شده است:
● ابعاد چالشهای محیط زیست پتروشیمی
خلیج فارس و دریای عمان، جزو متنوع‌ترین اکوسیستم‌های جهان هستند و شرایط خاص این مناطق، از نظر تنوع ویژة رویشگاه‌های گرمسیری، گونه‌‌های مختلف جانداران آبزی و غیره، حساسیت ویژه‌ای را برای این محیط‌های آبی به‌وجود آورده است. این مناطق به واسطة شرایط خاص آب‌وهوایی، واجد نادرترین و حساس‌ترین اکوسیستم‌های دریایی و جوامع گیاهی و جانوری ایران و منطقه هستند که از جمله می‌توان به آب‌سنگ‌های مرجانی، جنگل‌های گرمسیری مانگرو، زیستگاه‌هایی نظیر هورها و خورها، پستانداران آبزی، لاک‌پشت‌های آبی، ماهیان زینتی و تجاری و رویشگاه‌های گرمسیری اشاره کرد.
احداث مجتمع‌های متعدد نفت، گاز و پتروشیمی درکنار این مناطق و پیامد آن مانند ایجاد پسابهای نفتی و شیمیایی، آلودگی صوتی، سوزاندن گازهای تفکیکی، جمع شدن مواد زائد شیمیایی، دفع زباله و مواردی از این دست، چالش بزرگ زیست‌محیطی است که باید مورد بررسی قرار گیرد.
به اعتقاد برخی کارشناسان، وجود این چالشها در کنار توسعه صنایع پتروشیمی کشور (خصوصا منطقه ویژه ماهشهر) بدون انجام ارزیابی‌های زیست‌محیطی صحیح، در آینده‌ای نزدیک، منجر به تبدیل خلیج فارس و خورموسی به مرداب خواهد شد.(ماخذ ۲)
از یک طرف، با آلودگی‌هایی مواجه هستیم که به‌عینه در مناطق پیرامون صنایع پتروشیمی مشاهده می‌شوند و به طور کلی در ادبیات موضوع نیز صنایع نفت و گاز، به خصوص صنایع پتروشیمی در زمره صنایع آلاینده محیط‌زیست قرار می‌گیرند، ولی از طرف دیگر، مشاهده می‌کنیم صنایع پتروشیمی کشور، هر روز استاندارد و جایزه "صنعت سبز" تازه‌ای گرفته و روی آن تبلیغ می‌کنند. لذا باید نظرات کارشناسان و صاحبنظران را در این خصوص جویا شد:
الف) نمونه‌هایی از آلایندگی زیست محیطی صنایع پتروشیمی
در صنایع پتروشیمی و پالایشگاهی، بر اساس نوع مواد مصرفی و تولیدی و همچنین مرحلة فرآیندها، نوع و میزان آلایندگی‌های این صنایع متفاوت است. بدین معنی که در فرآیندهای مختلف، امکان آلودگی در سه مرحلة "جمع‌آوری مواد اولیه،" "تولید و تبدیل مواد واسطه" و "جمع‌آوری و انبار مواد تولید شده،" محتمل می‌باشد.
یکی از کارشناسان محیط‌زیست، نمونه‌های زیر را برای هر سه مرحلة فوق بر می‌شمارد: نشت فرمالدهید ناشی از تهیه و انتقال متانول مورد نیاز برای واحدهای تولید اسید استیک و MTBE، ورود پسابهای مجتمع‌های پتروشیمی بندر امام، رازی و خارک به خورموسی و خلیج فارس، نشت مواد آروماتیکی نظیر بنزن در پتروشیمی اصفهان و پراکنده شدن گوگرد در فضای اطراف مجتمع‌هایی نظیر پتروشیمی رازی به‌دلیل انبار شدن در فضای باز؛ چنانکه ملاحظه شد این نمونه‌ها از هر سه مرحلة "جمع‌اوری مواد اولیه"، "تولید" و "انبارسازی" ذکر شدند. (ماخذ۴)
همچنین یکی دیگر از کارشناسان، نمونه‌هایی از اثرات مختلف زیست محیطی این آلودگیها را بر می‌شمرد: تخریب مرجانهای طبیعی در عسلویه و خلیج نایبند به منظور احداث واحدهای جدید، تخریب اکوسیستم خلیج فارس و تبدیل‌شدن خورموسی به مرداب به‌دلیل رعایت نکردن اصول صحیح جایگیری مجتمع‌های پتروشیمی، از بین رفتن صدف‌های مرواریدساز خلیج فارس بدلیل آلوده شدن آبها به مواد شیمیایی مختلف و مضر غیرقابل تجزیه، هیدرولیز شدن تخم موجودات آبزی، بارورنشدن و ازبین رفتن آبزیان در مرحله نوزادی و از بین رفتن امنیت شغلی صیادان و در نتیجه تلاش برای صید در نقاط عمیق و دوردست ( ماخذ۲). تنها یک بازدید کوچک از مناطقی نظیر ماهشهر و بندر امام، استشمام آمونیاک موجود در هوا، مشاهدة پسابهای ورودی به دریا و شنیدن درددل بومیانی که زندگی خود را متاثر از این آلودگیها می‌بینند، هر فرد منصفی را به تصدیق وجود این مشکلات وامی‌دارد.
ب) فعالیتهای زیست‌محیطی شرکت ملی صنایع پتروشیمی:
اما در مقابل نقل نظرات کارشناسان زیست محیطی، باید پای صحبت مسئولین شرکت ملی صنایع پتروشیمی نیز نشست و دید که برای بهبود این وضعیت و کاهش آلایندگی، چه فعالیتی داشته‌اند.
سخنان مسئولان پتروشیمی و گزارشات و طرح‌های گذشته، حال و آیندة شرکت ملی صنایع پتروشیمی نشان می‌دهد که این شرکت، اولویت زیادی برای حفظ محیط زیست در مجتمع‌ها قائل شده است: موظف ساختن کلیة مجتمع‌های پتروشیمی به اخذ گواهینامه‌هایی نظیر ISO۱۴۰۰۰ از مؤسسات معتبری نظیر SGS و DNV که مورد تایید سازمان محیط زیست و مؤسسه استاندارد باشند، تلاش به منظور دریافت اولین و دومین جایزة ملی محیط زیست و موفقیت در این امر و دریافت عنوان "بهترین صنعت سبز برگزیده"، "صنعت پاک" و "صنعت سبز" توسط مجتمع‌های اصفهان، اراک، خراسان، شیراز و تبریز از سازمان محیط زیست، کاهش ضایعات تولیدی، تلاش به منظور تصفیة پسابها و بازیافت پسماند‌ها و توسعة فضای سبز موجود، از جمله اقدامات پتروشیمی در راستای نیل به اهداف ذکر شده می‌باشد.
در این راستا برخی از فعالیتهای ویژه پتروشیمی برای حفظ محیط زیست به شرح زیر است (مأخذ ۱):
۱) تصفیه فاضلابهای صنعتی و بهداشتی
شناسایی دقیق فاضلابها و اندازه‌گیری کمی و کیفی آلاینده‌ها در کلیة واحدهای پتروشیمی صورت گرفته و سیستم‌های تصفیه فاضلابهای صنعتی و بهداشتی در کلیه مجتمع‌ها احداث شده است. بنا به گزارشات پتروشیمی، در حال حاضر در تمام مجتمع‌های پتروشیمی، فاضلابهای تولیدی در مجتمع‌ها جمع‌آوری و بطور اصولی تصفیه گشته و مطابق استانداردهای سازمان محیط زیست به محیط تخلیه می‌شود و آبهای حاصله مجدداً در خط تولید مورد استفاده قرار می‌گیرد. در حال حاضر، در پتروشیمی اراک، پسابهای صنعتی به عنوان آب فرآیند و یا در آبیاری فضای سبز مورد استفاده قرار می‌گیرد. در مجتمع‌های پتروشیمی رازی و بندر امام نیز برنامه مدیریت فاضلابهای صنعتی در حال انجام بوده و با جدیت دنبال می‌شود. حتی در برخی مناطق مانند ماهشهر، در حالی که واحدهای صنعتی هنوز به بهره‌برداری نرسیده‌اند، تصفیه‌خانه‌ها در مرحله بهره‌برداری و راه‌اندازی قرار دارند.
۲) تلاش برای جلوگیری از آلودگی هوا
در زمینة رفع آلودگی هوای حاصل از فعالیت صنایع پتروشیمی، مطالعات ارزیابی کمی و کیفی آلاینده‌ها صورت گرفته و اقدامات لازم جهت کنترل آنها در حال انجام است؛ در مجتمع رازی دو طرح به‌صورت همزمان جهت حذف آلاینده‌های آمونیاکی در حال مطالعه می‌باشد و در برخی مجتمع‌ها نظیر اراک و بندر امام، دستگاه‌های پیشرفتة اندازه‌گیری آلاینده‌های اتمسفری و دوربین‌های مداربسته خریداری شده و به صورت روزانه و online مبادرت به اندازه‌گیری آلاینده‌ها و بهسوزی مشعل‌های موجود می‌شود.
۳) رفع مواد زاید جامد
پروژه‌های متعددی جهت شناسایی، طبقه‌بندی، تفکیک، پردازش و دفع اصولی مواد زاید جامد اعم از صنعتی و شهری، در مجتمع‌ها به انجام رسیده است. همچنین شرکت ملی صنایع پتروشیمی با حمایت از برخی شرکتها و صنعتگران، نسبت به جمع‌آوری و بازیافت زایدات پلاستیکی و PET (که امروزه از معضلات زیست‌محیطی کشورمان هستند) اقدام نموده است.
۴) انجام پژوهشهای زیست‌محیطی
شرکت ملی پتروشیمی در راستای حل معضلات زیست‌محیطی مجتمع‌های پتروشیمی و توسعة ارتباط صنعت با دانشگاه، به انجام پژوهشهای زیست‌محیطی دست زده است. این فعالیتها بر محور اصلاح فرآیند و کاهش دورریزها، تصفیة آب‌وفاضلاب، کنترل آلودگی هوا و بازیافت ضایعات پلیمری استوار است.
۵) توسعة فضای سبز
بنا به گفتة مسئولین پتروشیمی، تلفیق صنعت با فضای سبز، یکی از اهداف اصلی مجتمع‌ها می‌باشد. طبق استانداردهای زیست‌محیطی، باید ده‌درصد از فضای صنعتی به فضای سبز اختصاص داده شود؛ ولی در پتروشیمی درصدهای بالاتری به این مساله اختصاص داده شده است. به عنوان مثال، در پتروشیمی اصفهان در مقابل ۶۵ هکتار فضای صنعتی، ۸۵ هکتار فضای سبز احداث شده است. در حال حاضر، حدود ۱۰۰۰ هکتار فضای سبز در اطراف و داخل ۹ مجتمع تولیدی فعلی، احداث شده است و از آنها نگهداری می‌شود. آبیاری این فضای سبز با استفاده از پسابهای صنعتی تصفیه‌شده صورت می‌پذیرد که تا حد زیادی از مصرف آب خام کاسته است.
مواردی که برشمرده شد، بخشی از تلاشهای شرکت ملی پتروشیمی جهت کاهش و رفع آلودگیهای زیست‌محیطی فعالیتهای این صنعت می‌باشد که نسبت به صنایع دیگر، چالشهای زیست‌محیطی بیشتری را ایجاد می‌کند.
ج) پاسخگویی کارشناسان به گزارشات پتروشیمی:
در بخش قبل، گزارشات پتروشیمی از تلاشهای به بعمل آمده در جهت کاهش آلودگی محیط زیست مطرح شد.
اما با وجود این تلاش‌ها، چرا اغلب کارشناسان محیط زیست که از خارج حوزة صنعت پتروشیمی، فعالیتهای آن را مورد نقد قرار می‌دهند، در اکثر موارد ابزار نارضایتی و در برخی موارد اظهار ناامیدی می‌نماید؟ در ادامة مطلب، به بررسی علل این نارضایتی‌ها و راه‌حل‌های پیشنهادی می‌پردازیم:
۱) جایگیری مجتمع‌های پتروشیمی کشور:
امروزه باید اثرات زیست‌محیطی صنعتی که احتمال بروز آلایندگی در آن وجود دارد، قبل از احداث ارزیابی شود و به این سوال پاسخ داده شود که آیا احداث واحدهای صنعتی در مکان مورد نظر، صحیح است یا خیر؟ سپس با رعایت اصول زیست‌محیطی اقدام به احداث مجتمع صنعتی در محل مناسب شده و در ساخت مجتمع، تمامی شرایط برای عواملی نظیر پسابها، دفع مواد زائد و غیره پیش‌بینی گردد.
برخی کارشناسان بر این عقیده‌اند که در زمینة استقرار صنایع پتروشیمی در مجاورت آبهای آزاد، منافع اقتصادی نسبت به مصالح زیست‌محیطی ترجیح داده شده است. در ایران تاکنون هیچ تدبیری جهت جایابی صحیح صنایع پتروشیمی وجود نداشته و از الگوی مشخص زیست‌محیطی تبعیت نشده است. سازمان محیط‌زیست نیز از ابتدا بصورت منظم بر جانمایی و فعالیت این تأسیسات نظارت دقیقی اعمال ننموده و به نوعی بر اساس سیاست "جاانداز، راه‌بنداز" عمل شده است. در موارد متعدد، دیده شده که پس از آغاز کارهای عمرانی و ساخت بخش‌های ساختمانی، به‌دلیل فشار سازمان حفاظت محیط زیست، مجری به مطالعات زیست‌محیطی می‌پردازد که ارزش چندانی ندارد؛ زیرا در این حالت، به‌غیر از برخی توصیه‌ها در مورد کاهش آثار زیست‌محیطی، نمی‌توان کار مؤثری انجام داد. از این رو در پی احداث مجتمع‌های عظیم پتروشیمی، مشکلاتی نظیر تخریب مناطق ساحلی، ورود پساب‌هایی که از این واحدها وارد دریا می‌شوند و نشت موادی نظیر جیوه و آرسنیک و همچنین آلودگی زمین‌های کشاورزی به محصولاتی نظیر گوگرد، چندان غیرمترقبه نخواهد بود. (ماخذ ۲)
البته مسئولین پتروشیمی نیز با این مسأله موافق‌اند که مکان‌یابی و احداث و طراحی فرآیند برخی مجتمع‌ها نظیر مجتمع پتروشیمی بندرامام، سالها پیش صورت پذیرفته که مشکلاتی را به‌دنبال داشته است و تلاش محیط‌زیست پتروشیمی در جهت کاهش این مشکلات می‌باشد؛ اما گفته می‌شود، در خصوص منطقه ویژه ماهشهر و پارس جنوبی، مطالعات ارزیابی اثرات زیست‌محیطی (EIA) جامعی قبل از احداث این مناطق صورت گرفته و به تأیید دفتر ارزیابی سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز رسیده است و مستندات آن نیز جهت استناد موجود می‌باشد. بنابراین این مجتمع‌ها از نظر زیان‌های زیست‌محیطی، کمترین خسارت ممکن را به‌دنبال خواهند داشت. اما در مقابل این رأی مسئولین پتروشیمی نیز برخی کارشناسان اعلام کرده‌اند:
در عسلویه مرجانهای طبیعی از طریق دینامیت منفجر و تخریب شده‌اند، خلیج نایبند به تدریج به مرداب تبدیل شده و خورموسی نیز که منطقه ویژة ماهشهر با مجتمع‌های عظیم پتروشیمی درکنار آن احداث شده، به‌دلیل تعویض کل آب آن در هر پنج سال یکبار، بر اثر آلودگی مجتمع‌ها به مرداب تبدیل خواهد شد. لذا این مشکلات و آن مستندات، گواهی بر عدم توجه کافی صنایع پتروشیمی نسبت به جایگیری صحیح مجتمع‌ها و همچنین نشان‌دهندة عدم دقت کافی و توان کارشناسی سازمان حفاظت محیط‌زیست در این زمینه می‌باشد (مأخذ ۲).
۲) به‌کارگیری تکنولوژیهای غیرکارآمد و عدم استفاده از تکنولوژیهای روز:
به گفتة گروه دیگری از کارشناسان، مقایسة وضعیت آلایندگی صنایع کشور نظیر صنعت پتروشیمی با صنایع مذکور در کشورهای توسعه‌یافته، نشانگر ارتباط مستقیمی بین عدم برخورداری از تکنولوژیهای روز و کارآمد با آلودگی محیط‌زیست می‌باشد؛ به‌عنوان نمونه، محصولات پلیمری که در حال حاضر تولید می‌شود، از مونومرها و مواد اولیة آلی خطرناکی ساخته می‌شود که بسیار سرطان‌زا است. بخشی از این مواد در پروسه تبدیل مواد اولیه به محصول، در پلیمر باقی می‌مانند که در پایان فرآیند، دفع شده و منجر به آلودگیهای فراوان زیست‌محیطی خواهند شد. دلیل اصلی این مشکلات عدم بهره‌گیری از تکنولوژیهای مناسبی است که در کشورهای پیشرفته مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ از آنجاییکه صنعت پتروشیمی کشور، از تکنولوژیهای بروز و کارآمدی که مواد اولیه را به‌طور کامل مصرف کرده و تماماً به پلیمر تبدیل سازد، بی‌بهره است، فرآوری کامل صورت نپذیرفته و مواد تضییع شده به محیط دفع می‌گردد.(ماخذ ۸)
تولید الیاف اکریلیک نیز مثال دیگری در این زمینه می‌باشد؛ بحث آثار زیانبار الیاف اکریلیک بر روی بشر مدتها است که به اثبات رسیده و در کشورهای اروپایی و آمریکا این الیاف با پلی‌پروپیلن جایگزین شده است. اما در کشور ما، هنوز برای طرح‌های توسعة کارخانه‌های پلی‌اکریل، ماشین‌آلات دست دوم ساخت اوکراین، جهت تولید اکریلیک وارد می‌شود (ماخذ ۱۰).
زمانی که یک استاندارد جدید محیط زیست وضع می‌شود، به دلیل فشارهای زیست‌محیطی، برای از بین بردن آلودگیهای موجود، هزینه و نیروی انسانی زیادی را متوجه خود می‌سازد تا درصدی از آلودگیها را کاهش دهد. محاسبات مشخص ساخته که اگر تکنولوژی جدیدی که در صنعت مورد نظر به کار گرفته می‌شود، با استانداردهای مورد نظر مطابقت داشته باشد، علاوه بر کاهش آلودگی، با راندمان بالای خود موجب افزایش تولید نیز می‌شود. لذا حفظ محیط‌زیست می‌تواند ارتقای تکنولوژی را نیز فراهم آورد. این روش در کشورهای اروپایی به کار گرفته شده و تکنولوژی‌هایی که به پایان عمر خود رسیده‌اند و با استانداردهای مذکور مطابقت ندارند، جمع‌آوری می‌شوند. البته گاهی این تکنولوژی‌ها به کشورهای در حال توسعه فرستاده می‌شود که ایران نیز در این بین بی‌نصیب نبوده است (ماخذ ۷).
صاحبنظران حوزة محیط زیست بر این عقیده‌اند که اگر صنعت پتروشیمی کشور ما توانمندی تولید فرآورد‌ه‌ای را با حفظ استانداردهای زیست محیطی ندارد و در عین حال توان دستیابی به تکنولوژی مناسب را در خود نمی‌بیند، نباید به سمت تولید آن فرآورده برود. زیرا در برخی واحدها، به‌دلیل بهره‌گیری از تکنولوژیهای منسوخ و قدیمی، به حدی مواد اولیه و انرژی هدر می‌رود که بحث تقدم صرفه اقتصادی بر حفظ محیط‌زیست را نیز بی‌معنا ساخته است؛ چنانچه هزینه‌هایی که باید پرداخته شود تا تکنولوژی گران‌تر ولی بروزتر تهیه شود، با هزینه‌هایی که به دلیل به‌کارگیری تکنولوژی نامناسب در مصرف مواد اولیه، انرژی و احیای محیط‌زیست هدر می‌رود، مقایسه شود، این نتیجه حاصل می‌گردد که مورد اول بسیار به‌صرفه‌تر و از نظر توسعة تکنولوژی و رشد صنایع نیز مفیدتر خواهد بود (ماخذ ۸).
▪ مثال: MTBE، مضر یا بی‌ضرر؟
نمونه قابل توجه در این زمینه، استفاده از مادة MTBE می‌باشد که به عنوان یک افزودنی، به بنزین اضافه می‌شود. در مورد این ماده حتی بین جامعه علمی نیز مناقشه و چالش وجود دارد؛ عده‌ای MTBE را آلوده‌کننده می‌دانند و بر همین اساس شرکت پالایش و پخش، مصرف آن را محدود نموده و در دنیا نیز روند مصرف آن رو به کاهش است(مأخذ ۶)، ولی از طرف دیگر، شرکت ملی صنایع پتروشیمی ظرفیت تولید آن را چند برابر کرده و برنامه‌هایی برای احداث واحدهای جدید تولید این ماده تدوین می‌نماید. بنا به گزارش شرکت بازرگانی، استفاده از MTBE به‌دلایل زیر مورد سؤال و تردید است:
- MTBE در آبهای زیرزمینی کشورهای اروپایی و آمریکایی دیده شده است که این امر ناشی از انحلال جزیی آن در آب و نشت مخازن بنزین حاوی MTBE می‌باشد.
- MTBE از نقطه نظر بیولوژیکی، یک ترکیب مقاوم در آب وخاک شناخته شده، به‌ویژه اینکه در محیط‌های غیر هوازی تخریب بیولوژیک آن بسیار کند می‌باشد.
- MTBE به سرعت جذب گلبول‌های قرمز شده و با توزیع یکنواخت در بدنه ساختمان سلولها بویژه در کلیه و ریه، آنها را تخریب می‌نماید.
- مصرف MTBE توسط EPA آمریکا مرگبار اعلام شده است.
از این رو عده‌ای از متخصصان بدلیل آلودگیهای موجود، وارد کردن تکنولوژی آن به کشور و استفاده از آن را به صلاح نمی‌دانند. در این راستا شرکت ملی پالایش و پخش نیز به روش‌های کم‌ضررتر افزایش بهسوزی بنزین روی آورده و مصرف این ماده را نیز در آینده محدود می‌نماید (مأخذ ۶).
عدة دیگری از متخصصان نیز با بیان اینکه این ماده در خیلی از کشورها هنوز تولید می‌شود و مورد استفاده قرار می‌گیرد، اعتقاد دارند که مشکلی در این زمینه وجود ندارد. دلیل این مناقشات را می‌توان تا حدی متوجه بخش محیط زیست پتروشیمی دانست. محیط زیست پتروشیمی می‌بایست MTBE را به‌خوبی شناخته، زیان‌های آن را به‌طور مستند بررسی مینمود و با مواد جایگزینی نظیر ETBE که کمتر از نصف مقدار MTBE در آب حل می‌شود و عمر آن نصف عمر MTBE بوده، همچنین از فرمالدهید سرطان‌زای ناشی از MTBE عاری بوده و با سهولت بیشتری از آب حذف می‌شود، مقایسه مینمود. حداقل نتایج این مطالعات می‌توانست توسعة ظرفیت تولید MTBE را (که بنا به گفته کارشناسان شرکت پالایش و پخش، مازاد مصرف داخلی بوده و آینده صادرات مبهمی نیز دارد)(ماخذ ۶) متوقف سازد. یا شاید مطالعات مذکور می‌توانست با ارایة گزارش متقن و مستدل، نگرانی‌های موجود از مصرف این ماده را در جامعه برطرف نموده و مانع از مجادله و مناقشه بر سر مصرف این ماده در مجامع علمی و زیست محیطی گردد.
البته موارد متعددی از تکنولوژیهای روز دنیا را نیز می‌توان مورد بحث قرار دارد که استفاده از آنها نه‌تنها در کاهش آلایندگی محیط زیست تأثیرات جدی دارد، بلکه به صرفة اقتصادی و توسعة صنایع کشور نیز منجر می‌شود؛ بطور کلی انتخاب تکنولوژی مناسب تولید، به خصوص برای کشور ما که بیشتر تکنولوژیهای آن وارداتی است، برای بالابردن راندمان تولید و در عین حال کاهش انرژی مصرفی و آلودگی محیط زیست، امری حیاتی می‌باشد. بنابراین پروژه‌های انتقال و توسعة تکنولوژی نباید به‌صورتی انجام شود که ملاحظات زیست‌محیطی لازم در آنها ملحوظ نشود. متأسفانه این مسأله در صنعت پتروشیمی چندان رعایت نشده است، به‌طوریکه بنا به گفتة برخی مسئولین پتروشیمی، خرید تکنولوژی توسط افرادی صورت پذیرفته که به دلیل عدم تخصص، تنها به سمت تکنولوژیهای ارزان‌قیمت رفته و سایر جنبه‌ها را مدنظر قرار نداده‌اند (ماخذ ۵).
ایجاد مراکز مطالعات تکنولوژی که اطلاعرسانی و فرهنگ‌سازی در زمینه تکنولوژی را نیز در ردیف فعالیتهای خود قرار دهند، می‌تواند بدون صرف هزینه‌های گزاف، به هدایت توسعة صنایع پتروشیمی به سمت کاهش آلودگی محیط زیست منجر گردد.
۳) نحوه فعالیت و همکاری صنعت پتروشیمی در زمینه محیط‌زیست:
برخی از کارشناسان نیز از نقطه نظر نحوة همکاری صنعت پتروشیمی در بحث محیط زیست، به نقد اقدامات این صنعت می‌پردازند، از طرفی سیاست شرکت ملی صنایع پتروشیمی بر این است که با ایجاد دفاتر حفاظت و کنترل محیط‌زیست، اقدام به ساماندهی وضعیت مجتمع‌ها کرده و خط‌مشی زیست‌محیطی خود را با محوریت کاهش ضایعات تولیدی، بازیافت پسابها، جایگزینی مواد زائد و مخرب و گسترش فضای سبز، تدوین نموده و آن را به مرحله اجرا برساند. این شرکت در گام اول، جهت موفقیت در اجرای برنامه‌های زیست‌محیطی خود، اقدام به ایجاد دفاتر زیست‌محیطی در اکثر مجتمع‌های پتروشیمی نموده و از این طریق به برقراری و تقویت ارتباط مؤثر میان مجتمع‌های تولیدی با دفتر محیط‌زیست NPC، پرداخته است. مسئولین محیط‌زیست پتروشیمی معتقدند که با این حرکت، بر کلیة فعالیتهای مجتمع‌ها نظارت داشته و آنها را به رعایت اصول حفاظت محیط‌زیست در کلیه بخشها وادار می‌نمایند.
اما از طرف مقابل، اکثر کارشناسان برون‌سازمانی، از نحوة شفاف‌سازی و اطلاعرسانی در زمینة فعالیتهای زیست‌محیطی صنایع پتروشیمی ابراز نارضایتی نموده و از نحوة همکاری و در اختیار گذاشتن اطلاعات و عدم اجرای راهکارهای ارایه شده ناخرسند می‌باشند. این عدم همکاری به حدی است که برخی کارشناسان اعتقاد دارند هیچ گونه ارتباط ارگانیک و منسجمی میان دفاتر محیط‌زیست پتروشیمی و سازمان حفاظت محیط‌زیست برقرار نمی‌باشد. یکی از کارشناسان، شش سال مکاتبة سازمان حفاظت محیط‌زیست با یکی از واحدهای پتروشیمی به منظور اخذ اطلاعات مربوط به آلاینده‌های آن واحد را گواهی بر این مدعا دانسته است (ماخذ ۴).
در کنار این ناهماهنگی میان سازمانهای مسئول، فقدان ارتباط منسجم و مستمر با دانشگاهها نیز مورد نقد برخی کارشناسان بوده است. این کارشناسان معتقدند در صورت عدم ارتباط با دانشگاهها و کاهش اعتبار علمی و پژوهشی گزارش‌های زیست‌محیطی که تهیه شده و راهکارهایی که جهت اصلاح ارایه می‌شود، این گزارشها نمی‌توانند به‌عنوان یک سند کاربردی مورد استفاده قرار گیرند و تنها به‌عنوان یک پروژة نمایشی در قفسه‌های ویژه به نمایش درخواهند آمد؛ زیرا نه آمار و ارقام صحیحی در چنین گزارشهایی به متخصصان و کارشناسان محیط‌زیست داده می‌شود و نه با استفاده از آن ارقام و اطلاعات، راه درمان صحیح و بجایی، طرح‌ریزی می‌شود (ماخذ ۸).
کارشناسان محیط‌زیست و اساتید دانشگاه بر این عقیده‌اند که وجود ارتباط مستقیم میان دفاتر زیست‌محیطی مجتمع‌ها با سازمان حفاظت محیط‌زیست و دانشگاه، در این زمینه مؤثر خواهد بود. در این صورت، رده‌های کارشناسی و دستورالعمل‌های لازم برای این دفاتر تنظیم می‌شود و آزمایشگاههای مجهز می‌توانند مورد استفاده مشترک قرار بگیرند همچنین، آموزش‌های لازم داده شده و در نتیجه از وجود کارشناسان زبده و دلسوز در این دفاتر اطمینان لازم حاصل می‌گردد (ماخذ ۳). در اینصورت است که می‌توان دفاتر محیط‌زیست مجتمع‌ها را بازوهای سازمان حفاظت محیط‌زیست خواند که مورد تأیید مجامع علمی معتبر، فعالیت می‌نمایند.
۴) تربیت نیروی متخصص:
در زمینة کنترل آلایندگی‌های زیست‌محیطی، توانایی به‌دست آوردن اطلاعات و آمار دقیق نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. واحدهای پتروشیمی به دلیل پیچیدگی و گستردگی مواد مصرفی، واسطه و تولیدی و تنوع سیستم‌های کنترلی به‌کار گرفته شده، از لحاظ بررسی‌های زیست‌محیطی شرایط سخت‌تری را نسبت به صنایع دیگر دارند. لذا بررسی آلایندگی آنها، نیازمند توان کارشناسی بالا و کسب اطلاعات دقیق می‌باشد. چنانچه اطلاعات دقیق از میزان و نوع آلودگیها و نحوة انتشار مواد آلاینده در دست نباشد، مشکلات موجود به درستی شناخته نشده و پی‌آمد آن، روش‌های درمانی نیز تأثیر چندانی نخواهند داشت.
صاحبنظران و متخصصان مشکل ضعف کارشناسی را ناشی از چند عامل می‌دانند:
یک دسته از کارشناسان، این ضعف را حاصل عملکرد سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌دانند و معتقدند که این سازمان باید به تقویت نیروی متخصص مربوطه و اولویت‌بندی صحیح پروژه‌ها بپردازد. امروزه، طیف وسیعی از کارشناسان که در بحث محیط‌زیست در واحدهای مختلف فعالیت می‌کنند، راه به جایی نداشته و به‌ناچار سر از این قسمت درآورده‌اند؛ افرادی که تخصص مدیریت محیط‌زیست و یا حیات وحش دارند، وقتی وارد حوزة کارشناسی آلودگیهای نفت، گاز و پتروشیمی می‌شوند، به هیچ عنوان مهره‌ای مفید نخواهند بود (ماخذ ۲).
سازمان حفاظت محیط‌زیست باید کارشناسان کافی محیط‌زیست نفت و پتروشیمی را در اختیار بگیرد و آزمایشگاههای مرجع مجهزی ایجاد کند و با کمک این کارشناسان، آنالیزهای واحدها را کنترل نماید تا هر جا آلودگی بیشتر از حد استاندارد را تشخیص داد، وارد عمل شده و از عوامل بازدارنده خود استفاده نماید (ماخذ ۵).
آشنا نبودن مهندسان طراح به مسائل زیست‌محیطی و نبود آموزش‌های لازم نیز عاملی است که توسط بخش دیگری از کارشناسان به‌عنوان یکی از عوامل اصلی آلودگی محیط‌زیست بیان می‌گردد. با توجه به اهمیت روزافزونی که مسائل زیست‌محیطی در دنیا پیدا کرده‌اند و همچنین موارد فراوان آلودگیها و تخریب محیط‌زیست در کشور ما، اهمیت ندادن به مسائل مربوط به اصول حفاظت محیط‌زیست، در آینده خسارات جبران‌ناپذیری را برای خود این صنایع نظیر جمع‌آوری واحدهای آلاینده، تغییر روش‌ها و نیاز به طراحی‌های مجدد، به‌دنبال خواهد داشت (ماخذ ۵).
در حال حاضر افرادی که در رشته‌های مربوط به صنایع پتروشیمی، نظیر مهندسی پتروشیمی، طراحی فرآیند و غیره تحصیل می‌کنند، آموزش خاصی را در زمینه حفظ محیط‌زیست نمی‌بینند. این در حالی است که اگر ملاحظات زیست‌محیطی در مراحل طراحی، نصب و ساخت به‌درستی و با دقت صورت پذیرد، درصد زیادی از آلودگیهای فعلی کاسته خواهد شد. ما در صنایع خود، نیاز به مهندسانی داریم که از طریق آشنایی با روش‌های علمی نظیر HAZOP، FMEA و مهندسی محیط‌زیست، ملاحظات زیست‌محیطی را به‌درستی در فعالیتهای خود لحاظ کنند (ماخذ ۴).
مسألة دیگری که در این بین وجود دارد، قرار نداشتن متخصصین در پستهای مخصوص خود می‌باشد. امروزه اکثر متخصصین در جای واقعی خود قرار ندارند و یا همزمان از دو یا سه پست برخوردارند و در نتیجه از عهدة انجام هیچ‌کدام برنمی‌آیند. در حال حاضر شرکت ملی صنایع پتروشیمی، حرکتی را انجام داده که طی آن متخصصین خود را بورسیه می‌نماید تا در رشته‌های حفاظت محیط‌زیست تحصیل کرده و وارد صنعت شوند؛ این مسأله به شرطی جواب می‌دهد که این متخصصین در جای اصلی خود قرار بگیرند (ماخذ ۴).
از این رو، هم باید مهندسانی تربیت کنیم که با بحث محیط‌زیست آشنا باشند و هم کارشناسان محیط‌زیستی که با صنعت و فناوری بیگانه نباشند. پس از تربیت این متخصصان، باید از ایشان در پستهایی استفاده نماییم که از تخصص آنها به بهترین نحو استفاده شود.
۵) نقش مدیران در حفظ و آلودگی محیط زیست:
برخی کارشناسان نیز از دید اطلاعات مدیران به نقد اقدامات انجام شده می‌پردازند: مثلاً هنگامی که تصمیمی در ارتباط با احداث مجتمعی در کنار دریا اتخاذ می‌شود، به دلیل نداشتن شناخت، دریا محیط آبی وسیعی فرض می‌شود که ورود یک یا چند فاضلاب کوچک در آن به چشم نیامده و زیان چندانی ایجاد نمی‌نماید. این موضوع در مورد صنایع پتروشیمی که آلودگیهای اندک و مواد شیمیایی ذره ذره وارد دریا شده، جمع گشته و باعث ایجاد تخریب‌های شدید و آلودگیهای مخرب می‌گردد، بیشتر اهمیت پیدا می‌کند. اگر یک مدیر از دیدی وسیع برخوردار بوده و آینده‌نگر باشد، این ضررهای درازمدت را درک می‌کند و جهت اصلاح مشکلات موجود کمر همت می‌بندد. اما چنانچه یک مدیر در زمینه محیط‌زیست ناآگاه بوده و یا منافع اقتصادی و کوتاه‌مدت خود را بیشتر مدنظر قرار دهد، علاوه بر عدم حصول نتیجه مورد نظر، موجبات خروج نیروهای کارآمد را از سیستم فراهم می‌نماید. از این رو نحوة مدیریت و میزان آگاهی مدیران نقش بسیار اساسی در کاهش معضلات و آلودگیهای زیست‌محیطی دارد (مأخذ ۲).
البته مسئولین محیط‌زیست پتروشیمی بر این عقیده‌اند که ارتباط موثر و منسجمی میان مدیران مجتمع‌ها، دفاتر محیط‌زیست و دفتر محیط‌زیست NPC برقرار می‌باشد؛ مدیران ارشد کلیة مجتمع‌های تولیدی به اندازة کافی با مباحث زیست‌محیطی آشنا بوده و از علاقه بسیار زیادی در زمینه رفع آلودگیهای محیط‌زیست و گسترش فضای سبز برخوردارند؛ چرا که انجام پروژه‌های متعدد زیست‌محیطی در تمام مجتمع‌های پتروشیمی بدون نظر مساعد و موافق مدیریت مجتمع‌ها عملی نخواهد بود.
گرچه ارتباط مدیران صنایع پتروشیمی با سازمان حفاظت محیط‌زیست و توجه ظاهری آنان به محیط زیست نسبت به سایر صنایع چشمگیرتر می‌باشد، اما کارشناسان و مسئولین محیط‌زیست این ارتباط را چندان رضایت‌بخش نمی‌دانند و آن را تنها در حد مدیریت کلان و به صورت ارتباطات ظاهری در زمینة مسایل کلی بیان می‌دارند (ماخذ ۲).
این کارشناسان معتقدند که باید نگرش درازمدت مذکور را از طریق کلاسهای توجیهی سازمان حفاظت محیط‌زیست، به مدیران آموزش داده و برای مدیران پروژه‌های بزرگی چون عسلویه و منطقه آزاد ماهشهر کلاسهای اجباری گذاشته شده و مسائل لازم به ایشان انتقال داده شود. در این کلاسها می‌توان با روشن ساختن زیان‌های اقتصادی و زیست‌محیطی حاصل از فعالیت واحدها، آنها را نسبت به مسألة محیط‌زیست حساس نموده و راههای جلوگیری از آلودگی را برای آنان روشن ساخت. چنانچه این امر صورت پذیرد، مدیران این مسائل را به زیردست انتقال می‌دهند و خود نسبت به رفع مشکلات اقدام می‌نمایند. اجرای این روش در اروپا، باعث شده است که هر مدیر از لحاظ عقلی و وجدانی خود را مسئول حفظ محیط‌زیست بداند.(ماخذ ۲)
● نتیجه‌گیری:
گرچه در زمینة کاهش آلاینده‌های محیط زیست در شرکت ملی صنایع پتروشیمی فعالیت‌هایی صورت گرفته و نسبت به سایر صنایع از سرعت بیشتری برخوردار بوده، لکن بر اساس نظرات کارشناسانی که اقوال آنان به طور مستند ارائه شد، این حرکت‌ها با ضعف‌هایی روبرو است آنچه کارشناسان فوق‌الذکر بر آن تأکید داشته و توجه بدان را ضروری دانسته‌اند در نکات زیر خلاصه می‌گردد:
۱) سازمان حفاظت محیط زیست و شرکت ملی صنایع پتروشیمی نسبت به حفظ محیط زیست دریایی اهمیت کمتری قائل شده و حساسیت اکوسیستم متنوع خلیج فارس و دریای عمان را چندان که لازم است، درک نکرده‌اند. توجه بیشتر به این مسأله و تمرکز فعالیتهای هر دو بخش در زمینة حفظ و احیای محیط زیست این نواحی، به عنوان اولویت اصلی می‌بایست مورد توجه مسئولین قرار گیرد.
۲) محیط زیست پتروشیمی در حال حاضر تنها به اصلاح مشکلات برخی واحدها پرداخته و در زمینه یکی از وظایف اصلی خود که بررسی نوع تکنولوژیهای مورد استفاده بوده کمتر تلاش نموده است. از این رو پژوهش و مطالعات تکنولوژی، به منظور انتخاب تکنولوژیهای سازگار با محیط زیست می‌بایست جزو اولویت‌های پژوهشی و مطالعاتی محیط زیست پتروشیمی قرار گیرد.
۳) ارتباط منسجم و قاعده‌مندی میان دفاتر محیط زیست مجتمع‌ها، دفتر NPC، قسمت‌های مرتبط سازمان حفاظت محیط زیست و دانشگاهها برقرار نمی‌باشد و اطلاعات و آمار و ارقام صحیح نیز مبادله نمی‌شود. وجود یک ارتباط مستقیم، قاعده‌مند و منظم میان این مراکز، استفاده مشترک از آزمایشگاههای مجهز ایجاد شده از طریق سرمایه‌گذاری مشترک و اتخاذ راه‌حل مشکلات موجود از طریق همکاری و همفکری کلیه نهادها و قسمت‌های مسئول منجر به اخذ تصمیمی خواهد شد که حداکثر منافع در آن لحاظ شده باشد.
۴) سازمان محیط زیست و شرکت ملی صنایع پتروشیمی می‌بایست کارشناسان زبده‌ای تربیت نمایند که بر هر دو زمینه "اصول حفاظت از محیط زیست" و "مهندسی و طراحی" مسلط بوده و در فعالیتهای خود هر دو جنبه کار را مد نظر قرار دهند.
۵) آگاه‌سازی مدیران از طریق کلاسهای آموزشی که توسط سازمان حفاظت محیط زیست، دانشگاه و یا پتروشیمی برگزار می‌شود، در جهت ایجاد حساسیت در زمینه محیط زیست بسیار مؤثر می‌باشد. توجه دادن مسئولان و مدیران به اینکه اخذ ISO۱۴۰۰۰ تنها به معنی آغاز کار در زمینة حفظ محیط زیست است و بدون رعایت اصول حفظ محیط زیست به توسعة پایدار دست پیدا نمی‌کنیم، به دستیابی به اهدافی نظیر داشتن صنعتی کاملاً سبز، منجر خواهد شد.
۶) سازمان حفاظت محیط‌زیست تنها از طریق اعمال داده‌ها و استانداردهای خام جهانی، واحدها را موظف به رعایت این استانداردها می‌نماید. این داده‌ها عمدتاً بدون در نظر گرفتن توان خودپالایی محیط تنها برای یک مجتمع در نظر گرفته شده است. در منطقه‌ای نظیر ماهشهر(که از مجتمع‌های متعدد پتروشیمی تشکیل شده) حتی اگر این داده‌ها توسط هر مجتمع رعایت شود، منطقه از تجمع آلاینده‌های کل مجموعه نابود خواهد شد. لذا باید از طریق مراکز تحقیقاتی که توانایی مدل کردن منطقه را دارند، ارقام خام جهانی به یکسری استانداردهای منطبق با شرایط هر منطقه تبدیل شود
