به باور کارشناسان سرمایه‌گذاری در مرحله اول در بخش‌های پاییندستی مانند صنایع پتروشیمی و در مرحله بعدی صنایع پلاستیک و شوینده و نساجی و بسیاری صنایع دیگر می‌تواند به راحتی تهدید وابستگی کشورهای نفت‌خیز به آن را به فرصتی برای بالنده شدن صنایع مختلف و گسترش اشتغالزایی و افزایش صادرات و ایجاد ارزش افزوده و افزایش درآمد ناخالص داخلی تبدیل کند. همین چند روز قبل، بیژن زنگنه، وزیر نفت کشورمان در حاشیه بهره‌برداری از یک کارخانه در تبریز گفت: «در عصر حاضر پلاستیک طلا است.» در دل این جمله می‌توان به اهمیت گسترش صنایع مختلف پاییندستی فرآورده‌های پتروشیمی پی برد. به نظر می‌رسد با توجه به تجربه‌های فراوان و موفق کشورمان در حوزه گسترش پتروشیمی، وقت آن رسیده که گسترش صنایع پایین دستی پتروشیمی هم به صورت ویژه مورد توجه قرار بگیرد.
لزوم آسیب‌شناسی صنایع پتروشیمی
یکی از مسائل مهم دیگر در این حوزه از نظر کارشناسان لزوم آسیب‌شناسی خود صنایع پتروشیمی و نحوه عرضه محصولات‌شان به بازار است. به باور کارشناسان هر چند تولید محصولات پتروشیمی یک مرحله پایین‌تر از نفت قرار دارد اما می‌توان صادرات این محصولات را هم نوعی خام فروشی به حساب آورد و زمانی چرخه تولید ارزش افزوده از محصولات نفتی کامل می‌شود که محصولات پتروشیمی در صنایع پاییندستی پتروشیمی مورد استفاده قرار بگیرند و بعد محصول نهایی صادر شود. در همین زمینه دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی گزارشی منتشر کرده است که در این گزارش به محورهایی مانند، اهمیت راهبردی صنعت پتروشیمی، وضع موجود صنعت پتروشیمی کشور و آسیب شناسی آن، برخی از دلایل توسعه نامتوازن صنعت پتروشیمی در کشور و برخی از نکات قابل تامل در صنعت پتروشیمی می‌پردازد. براساس چشم انداز صنعت پتروشیمی در افق 1404 ایران باید اولین تولید کننده مواد و کالاهای پتروشیمی از لحاظ ارزش در منطقه باشد.بررسی برنامه‌های توسعه در صنعت پتروشیمی کشور نشان می‌دهد که رویکرد غالب برای تحقق هدف مذکور مبتنی بر الگوی بهره برداری از منابع بوده است. در این گزارش آمده است، در قوانین و اسناد بالادستی کشور صنعت پتروشیمی از جایگاه ویژه ای برخوردار است که باید تلاش شود اهداف این اسناد و قوانین از طریق توسعه صنایع پایین دستی تکمیلی، انتخاب طرح‌های مناسب و مکان یابی درست، تدوین و تصویب استراتژی توسعه صنعتی پتروشیمی کشور و غیره تحقق یابد. نتایج این گزارش نشان می‌دهد که تاکنون اقدامات مثبت و مفیدی در توسعه صنعت پتروشیمی کشور صورت گرفته، به طوری که سهم صادرات پتروشیمی در صادرات صنعتی کشور در سال‌های اخیر بیش از 40 درصد بوده و در سال 1393 نزدیک به 16 میلیون تن انواع این محصولات صادر شده است. گزارش یادشده یادآوری می‌کند در قوانین و اسناد بالادستی کشور صنعت پتروشیمی از جایگاه ویژه ای برخوردار است و باید تلاش شود اهداف این اسناد و قوانین از طریق توسعه صنایع پایین دستی تکمیلی، انتخاب طرح‌های مناسب و مکان یابی درست، تدوین و تصویب استراتژی توسعه صنعتی پتروشیمی کشور و و غیره تحقق یابد.مدیریت کلان ذخایر نفت و گاز و زنجیره ارزش آن، در کشورهای صاحب این ذخایر همواره یکی از دغدغه های برنامه ریزان و تصمیم گیران بوده است. صنعت پتروشیمی در کنار سایر صنایع ازجمله صنعت پالایشگاهی کشور و نیروگاه‌ها، نقش بسزایی در تبدیل محصولات هیدروکربوری به محصولات با ارزش افزوده بیشتر دارد. این گزارش می‌افزاید: هر یک از بخش‌های مختلف صنعت پتروشیمی کشور به مقتضای ویژگی‌هایش مسائل خاص خود را دارد، ازجمله تأمین خوراک از نظر کمی و کیفی، جذب سرمایه و تأمین مالی طرح‌ها، تضامین طرح‌ها، دسترسی به تکنولوژی، تأمین قطعات و کاتالیست‌های مورد نیاز و بسیاری موارد دیگر از چالش‌های پیش روی صنایع بالادستی است. ازسویی تأمین و توزیع مواد اولیه، توسعه صادرات، توسعه تشکل‌ها، تحقیق و توسعه و ارتقای تکنولوژی ازجمله مسائل پیش روی صنایع تکمیلی پتروشیمی است.از سویی با محور قرار گرفتن سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، باید اقدامات متناسب برای تحقق اهداف این سیاست‌ها برنامه ریزی و عملیاتی گردد. مقابله با ضربه پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طرق مختلف ازجمله افزایش صادرات پتروشیمی یکی از بندهای سیاست‌های مذکور را به خود اختصاص داده است. علی آقامحمدی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام هم با اشاره به اینکه صنایع تولید مواد و محصولات پتروشیمی با 26 درصد سهم جایگاه نخست در رشته‌های صنعتی را دارد، در این باره معتقد است: «اگر صنعت پتروشیمی را دانش بنیان نکنیم و فقط به فکر گرفتن سود خودمان و بازاری نگاه کردن سطحی به این آن باشیم این صنعت فرو می‌پاشد و با فروپاشی آن همه چیز از دست ما خارجی می‌شود . علاوه بر این پیاده‌سازی و اجرای نقشه جامع علمی کشور، ساماندهی نظام ملی نوآوری، استفاده از دیپلماسی و ظرفیت‌های سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در فعالیت‌های اقتصادی برای افزایش سهم تولید و بازار صنعت پتروشیمی هم باید مورد توجه قرار بگیرد.
ظرفیت‌های بالای صنایع پلاستیک
وابستگی صنایع مختلف، به صنعت به پلاستیک‌سازی، در جهان به شدت در حال گسترش است. هیچ صنعتی را نمی‌توان یافت که برای تامین قطعات و مواد اولیه مورد استفاده خود، وابسته به صنایع پلاستیک نباشد. از قطعات خودرو گرفته تا تولیدات لوازم خانگی وابستگی زیادی به قطعات و محصولات پلاستیکی دارند و حتی میزان مصرف این قطعات در صنایعی مانند هواپیماسازی و ماشین‌آلات سنگین هم به شدت بالا است. صنایع پلاستیک به شدت در حال گسترش است و مواد اولیه اصلی این صنایع هم محصولات پتروشیمی است. حتی در صنایع «های‌تک» و به شدت وابسته به تکنولوژی‌های روز هم این صنایع پلاستیک است که به محصول نهایی سر و شکل می‌دهد. این اهمیت و نقش گسترده محصولات پلاستیکی را حتی در مصارف روزانه و آشپزخانه‌های منازل هم به وفور می‌توان یافت و بر کسی پوشیده نیست که صنایع ساختمانی تا چه حد به صنایع پلاستیک و پی وی سی و غیره نیازمند است. این حضور گسترده و روبه فزونی صنایع پلاستیکی در صنایع و محصولات مختلف در حالی است که ظرفیت‌های مناسبی از سال‌ها قبل در صنعت پلاستیک‌سازی کشورمان ایجاد شده و از سوی دیگر یکی از مهم‌ترین مزیت‌های کشورمان در این زمینه بهره‌مندی از فعالیت تعداد زیادی پالایشگاه و پتروشیمی است. ایران یکی از تولیدکنندگان مواد اولیه مورد نیاز صنایع پلاستیک است و به باور کارشناسان وقت آن رسیده که صنایع پلاستیک‌سازی به صورت جدی تقویت شود. این صنعت قابلیت بسیار بالایی در ایجاد اشتغال، صادرات محصول با ارزش افزوده بالا و جلوگیری از خام فروشی محصولات نفتی و پتروشیمی دارد که قاعدتا همه این ظرفیت‌ها هم در راستای تحقق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی حائز اهمیت بسیار بالایی است. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که به باور کارشناسان در این حوزه باید به صورت جدی مورد توجه قرار بگیرد، تولید بر اساس دانش فنی روز دنیاست. کاهش قیمت نفت یکی از بزرگ‌ترین اتفاقاتی بود که در سال گذشته رخ داد و به واسطه آن صنایع پلاستیک با مشکلات جدی روبه‌رو شدند. زمانی که نفت در دنیا با کاهش قیمت روبه‌رو شد پتروشیمی‌ها قیمت خود را افزایش دادند و مشکلی که در نتیجه این مبادلات به وجود آمد بر هم خوردن نظم عرضه و تقاضا در بازار بود. صاحبان واحدهای صنعتی در زمینه تولید محصولات پلاستیک و پلیمر در عرضه و تقاضای بازار با مشکلات جدی روبه‌رو شدند. این در حالی است که این اتفاق به دلیل کاهش ناگهانی قیمت نفت رخ داد. یکی از سیاست‌هایی که دولت می‌تواند با استفاده از آن صنایع پلاستیک ایران را نجات دهد جلوگیری از قاچاق و واردات بیش از حد نیاز بازار است. یکی دیگر از مسائل مهمی که به باور کارشناسان باید به صورت جدی‌تر مورد توجه قرار بگیرد، تغییر فاز و نحوه نگرش فعالان حوزه پلاستیک به این صنعت است. در سال‌های گذشته بیشترین توجه به تولید محصولات پلاستیکی مورد مصرف از سوی خانوارها معطوف بوده و به باور کارشناسان با حفظ این تولیدات، باید صنایع پلاستیک را به سمت تولید محصولاتی که در صنایع دیگر به شدت مورد مصرف هستند سوق داد از جمله تولید قطعات پلاستیکی با کیفیت بالا برای استفاده در صنایع، خودروسازی، لوازم خانگی و مهم‌تر آن در صنایع نوینی مانند کامپیوتر و گوشی‌ها تلفن همراه و غیره. این تغییر فاز البته به اعتقاد کارشناسان نیازمند یک برنامه‌ریزی جدی بالادستی و ورود جدی دولت به عنوان حامی است.
توجه به صنایع شوینده بهداشتی و لاستیک‌سازی
یکی دیگر از صنایع مهم پاییندستی پتروشیمی در کشورمان که ظرفیت‌های بسیار بالایی برای افزایش تولید و صادرات دارد و سرمایه‌گذاری‌های به نسبت مناسبی هم در آن در سال‌های گذشته انجام شده، صنایع شوینده است. این صنعت هم در حد بالایی وابسته به صنایع پتروشیمی است و اتفاقا یکی از محصولات پر مصرف هم در بازارهای داخلی و هم در بازارهای خارجی خصوصا بازارهای منطقه به حساب می‌آید. برندهای شناخته شده ایرانی در حوزه شوینده‌ها و محصولات بهداشتی هم در بازار داخل و هم در بازارهای منطقه کم نیستند و با تقویت حضور این شرکتها در این بازارها می‌توان در حد بالایی برای محصولات پتروشیمی ارزش افزوده ایجاد و کمک فراوانی هم به ایجاد اشتغال کرد. این محصولات از نظر کیفی با محصولات مشابه اروپایی هم قابل رقابت هستند و به باور برخی کارشناسان بازارهای منطقه و حتی بازار قفقاز می‌تواند یکی از مقاصد خوب برای صادرات این محصولات باشد. از سوی دیگر صنایع لاستیک سازی( تایرسازی) کشورمان هم یکی از صنایع مهم پایین دستی نفت است که توان فنی بالایی دارد و می‌توان روی آن به صورت ویژه حساب کرد. ایران در حوزه تولید تایر استاندارد و با کیفیت بالا در منطقه جایگاه نخست دارد و خصوصا در حوزه تایرهای بزرگ دارای مزیت‌های نسبی است. این محصول هم می‌تواند به عنوان یک محصول صادراتی به صورت ویژه مورد حمایت قرار بگیرد.
راه برون رفت از وابستگی به نفت
خام‌فروشی نفت حدود یکصد سال است که گریبان گیر اقتصاد ایران بوده و اقتصاد ما را درگیر چالش‌های متعددی کرده است. با وجود اینکه در برنامه‌های توسعه‌ای کشور از جمله چهارم، پنجم و اکنون ششم توسعه تاکید بر این بوده که اقتصاد را از نفت جدا کنیم و به سمت منابع دیگری حرکت کنیم همچنان اقتصاد کشور ما به نفت وابسته است. نفت یک کالای سیاسی بوده و تحت شرایط سیاسی کشور و دنیا تغییر قیمت می‌دهد، نوسانات شدید قیمتی که در سال‌های اخیر در بازار رخ داده نتیجه تأثیرپذیری از سیاست‌های کشورها است. لازم است برای یک اقتصاد پایدار منابع دیگری غیر از درآمدهای نفتی تعریف شود. از این منظر بسیاری از کارشناسان بر این باورند برای استفاده بهینه از نفت به عنوان یک منبع خدادادی باید به سمت گسترش صنایع در مجموع، سیاست افزایش صادرات فراورده‌های نفتی از نظر اقتصادی، امنیتی و دیپلماسی منطقه‌ای حائز اهمیت است و ضروری است با درک صحیح اهمیت موضوع موانع پیش روی سرمایه‌گذاران برداشته و زمینه برای توسعه ظرفیت پالایشی و پایین دستی در کشور آماده شود.
اهمیت حضور بخش خصوصی
یکی از الزامات مهم برای توسعه صنایع پاییندستی پتروشیمی به باور کارشناسان حضور بخش خصوصی در این عرصه است. به اعتقاد آنها تولید محصول با کیفیت و قابل رقابت در بازارهای جهانی باید به صورت ویژه در این حوزه مورد توجه قرار داشته باشد. اسدالله قره‌خانی، سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس، با تاکید بر ضرورت حمایت از بخش خصوصی برای ورود به حوزه صنایع پاییندستی نفت به خانه ملت گفت: «اگر بخواهیم به توسعه‌ای درخور دست یابیم باید توجه به بخش خصوصی را نهادینه کنیم.»
قره‌خانی با اشاره به مزیت‌های سرمایه گذاری در نفت، صنایع پایین دستی، صنایع تکمیلی پتروشیمی و تنوع در فرآورده‌ها، افزود: «توجه به فراوری محصولات نفتی از مهم‌ترین مولفه‌های رشد اقتصادی و کاهش نرخ بیکاری ما است.» وی با تاکید بر ضرورت توجه به بخش خصوصی در رشد فعالیت‌های مرتبط با نفت، افزود: «در صورتی که بخش خصوصی در کنار بخش دولتی قرار بگیرد به طور حتم انتقال دانش فنی و تکنولوژی ممکن شده و قطعا هزینه ای که در ارتباط با تامین نقدینگی برای واحدهای تولیدی ما ایجاد می‌شود کاهش خواهد یافت.» وی با بیان اینکه ما در مجلس در خصوص توجه به اقشار آسیب پذیر و توجه به تولید حساسیت‌های ویژه ای داریم، تصریح کرد: «تولیدی که با حضور بخش خصوصی اتفاق می‌افتد تحقق اقتصاد مقاومتی را رقم زده و می‌تواند بهبود شرایط اقتصادی را در پی داشته باشد.»
قره خانی با تاکید براینکه ماندگاری در اقتصاد نیازمند توجه به فعالیت(R&D) و گسترده کردن آن است،گفت: «توجه به تنوع محصولات تولیدی لازمه رشد اقتصادی کشور است.» علی اکبر کریمی، رییس فراکسیون توسعه صادرات مجلس نیز با تاکید بر لزوم حمایت و توجه به فعالان اقتصادی، گفت: «برندسازی در عرصه فعالیت‌های تولیدی و صنعتی، سرمایه های ارزشمندی برای اقتصاد هر کشور هستند. ایجاد هر برند و معرفی آن در بین مشتریان و فعالان اقتصادی چه در داخل کشور و چه در خارج آن می‌تواند آن برند را به یکی از اقلام موثر دارایی‌های کشور تبدیل کند.»
وی با بیان اینکه حفظ برند و بازار صادراتی قطعا مدیون حفظ کیفیت و ارتقاء آن در بازار است، گفت: «ارتقاء کیفیت قطعا منوط به تقویت تحقیق و توسعه در هر بنگاه تولیدی است.» کریمی با بیان اینکه در سیاست‌های اقتصاد مقاومتی کشور ما بحث لزوم ارتباط با دنیای خارج یک امری است که مورد تاکید قرار گرفته است، افزود: «واقعیت حاکم بر اقتصاد ایران و شرایط کنونی نشان می‌دهد که صادرات نسخه شفابخش برای وضعیت کنونی ما است که متاسفانه بسیاری از واحدهای تولیدی و صنعتی ما درگیر مسائل مربوط به رکود هستند.توجه به صادرات و رونق آن می‌تواند اقتصاد ما را دگرگون کرده و اقتصادی بالنده را برای ما رقم بزند.»
صنعت پتروشیمی بخشی از صنعت شیمی است که محصولاتش را از نفت خام یا گاز طبیعی تولید می‌کند. تولید محصولات پتروشیمی به گونه‌ای است که معمولا یک واحد اصلی در بالا دست، ماده اولیه واحدهای دیگر را تولید می‌کند، مانند واحد الفین که با تولید اتیلن نیاز واحدهای پلی‌اتیلن را تامین می‌کند. صنعت پتروشیمی از صنایع مادر و اشتغال‌زا است که به عنوان تغذیه‌کننده سایر بخش‌های صنعت می‌تواند به عنوان موتور حرکت اقتصاد کشورهای در حال توسعه نقش اساسی را ایفا می‌کند.
از امتیازات مهم صنعت پتروشیمی، تأمین مواد اولیه آن در داخل کشور است. با گسترش صنعت پتروشیمی ضمن این که بسیاری از نیازهای داخلی رفع می‌شود، ارزش افزوده ماده خام نیز به داخل کشور باز می‌گردد و باعث رونق هر چه بیشتر اقتصاد می‌شود. به باور کارشناسان تنوع محصولات پتروشیمی می‌تواند حلقه‌های مفقوده صنایع بیشماری را تکمیل کند و بدون شک توسعه صنایع وابسته این صنعت نیز در تامین کالاهای مصرفی و رفع نیازهای صنایع داخلی کشورمان نقش بسزایی ایفا می‌کنند. صنعت پتروشیمی کشورمان در سال‌های اخیر در زمینه تولید محصولات متعارف و پایه پتروشیمی به موفقیت‌های عظیمی دست یافته است. در همین راستا بخش خصوصی و صاحبان سرمایه و صاحبان ایده و اندیشه تولید می‌توانند بسیاری از فعالیت‌ها در زمینه صنایع پایین دستی را بر عهده بگیرند و با توجه به جذابیت‌ها و ویژگی‌های مثبتی که در این صنعت وجود دارد تحرک مناسبی به رشد و گسترش صنایع پایین دستی بدهند. لازم است راهبردها و راهکارهایی اندیشیده شود تا حداکثر ظرفیت‌های ممکن در بخش صنایع تکمیلی به فعلیت رسیده و در نتیجه توسعه صنعتی و اقتصادی برای کشورمان به همراه داشته باشد.
