یكی از رشته‌های روانشناسی كه به دلایل مختلف ، ولی به ناحق ، در ایران كم‌تر مورد توجه و عنایت برنامه ریزان دروس دانشگاهی در دو رشته‌ی روانشناسی و مدیریت قرار گرفته است ، «ابعاد كاربردی روانشناسی در مدیریت و سازمان» می باشد .
از جمله عوارض نامطلوب كم توجهی نسبت به ابعاد كاربردی روانشناسی در حیات سازمان‌ها در ایران آن بوده است كه تعداد كتاب‌های تألیفی یا ترجمه شده در این زمینه‌ها به زبان فارسی اندك و محتوای بعضی از این كتاب‌ها نیز كم‌تر می تواند پاسخگوی نیاز رو به افزایش مدیران كشور نسبت به شناخت ابعاد انسانی بهره‌وری ، در سازمان‌ها باشد .
می دانیم كه اكنون كشور ما در دوره‌ای حساس از تاریخ تحولات اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی ، صنعتی ، ارتباطات و .. . قرار گرفته است و مدیران سازمان‌ها بیش از هر دوره ای دیگر از تاریخ حیات این كشور ، نیازمند آن هستند كه برای چالش با رقابت‌های اقتصادی فزاینده قرن بیست و یكم در سطح جهانی ، علل و ابزار بهره‌وری ملی را بشناسند و با تلاشی جامع ، نظامدار و پیگیر ، موجباتی را فراهم سازند كه بهره‌وری منابع انسانی سازمان محل كار آنان ، به بالاترین حد ممكن یا «بهینه» برسد .
اكنون در دانشكده‌های مدیریت و روانشناسی دانشگاه‌های كشور ابعاد گوناگون روانشناسی كاربردی تحت عنوان روانشناسی صنعتی ، روانشناسی سازمانی ، روانشناسی كار ، روانشناسی مدیریت ، روابط انسانی در محیط كار ، رفتار سازمانی یا روانشناسی صنعتی ـ سازمانی تدریس می شود و غالباً انتخاب این دروس و گنجانیدن آن در برنامه‌های درسی اغلب دانشكده‌ها و همچنین انتخاب این عناوین جهت تدریس در دوره‌های آموزشی سازمان‌های گوناگون ، نه به دلیل تجزیه و تحلیل مشاغل دانشجویان در آینده یا بر پایه سنجش نیازهای آموزشی مدیران سازمان‌ها ، انجام گرفته است ؛ بلكه به آن دلیل این دروس تدریس می شوند كه در كشورهای دیگر ، این نوع عناوین درسی در دانشگاه‌ها ارائه می گردند . تدریس این دروس در دانشكده‌های كشورهای صنعتی پیشرفته ، تاریخچه ای طولانی دارد ، براساس نیازهای صنعتی ، فرهنگی و اجتماعی آن كشورها شكل گرفته اند و با سایر دروس دانشگاهی در آن كشورها ، همخوانی و همسویی نشان می دهند.
پس از سال‌ها تدریس دروسی با عناوین ارائه شده‌ی فوق در دانشكده‌ها و سازمان‌های مختلف در ایران ، تصمیم گرفتم ابتدا با مسائل و مشكلات مدیران سازمان‌ها دقیق‌تر آشنا شوم و بعد بر پایه‌ی این آشنایی ، كتابی را تهیه كنم كه در عمل هم برای مدیران سازمان‌های فعال در كشور ، مفید باشد و هم تدریس آن در دانشگاه‌های كشور مفید واقع گردد . براساس سال‌ها فعالیت پژوهشی ، آموزشی و مشاوره ای در دانشگاه‌ها و سازمان‌های گوناگون و فعال در كشور ، نظریه‌ی چندعاملی بهره‌وری را تدوین كردم و برای كاربرد آن در سازمان‌های مختلف آموزشی ، پژوهشی ، صنعتی ، نظامی ، درمانی و .. . در ایران ، مدل نظامدار انتخاب و به كارگیری اثربخش منابع انسانی در سازمان (مُناباماس) را طراحی و تدوین نمودم . اجزای این مدل را براساس سنجش نیاز مدیران سازمان‌ها به یادگیری موضوعات و مباحث علمی در زمینه‌ی ابعاد انسانی بهره‌وری انتخاب كردم و در نامگذاری كتاب جهت معرفی نظریه‌ی چندعاملی بهره‌وری و مدل مرتبط با آن ، عنوانی را مناسب‌تر از روانشناسی بهره‌وری ندانستم . روانشناسی بهره‌وری را می توان چنین تعریف كرد: به كارگیری اصول و یافته‌های روانشناسی به منظور شناخت عوامل انسانی مؤثر بر بهره‌وری شغلی كاركنان و ارائه‌ی نظریه‌ها و راهبردهای كارآمد و اثربخش جهت دستیابی به بهره‌وری بهینه‌ی سازمانی . در تعریف ساده تر روانشناسی بهره‌وری نیز می توان از آن تحت عنوان مطالعه‌ی علمی رفتار و فرآیندهای ذهنی آدمی در كلیه مراحل انتخاب و به كارگیری اثربخش منابع انسانی جهت دستیابی به بهره‌وری بهینه‌ی شغلی و سازمانی ، نام برد . بنابراین ، اكنون خواننده‌ی عزیز كتابی را در دست دارد كه عنوان و فهرست فصول آن نه بر اساس الگوبرداری از نویسندگان غربی ، بلكه بر پایه نیاز كاركنان سازمان‌ها به ویژه نیاز مدیران سطوح مختلف سازمان‌های فعال در كشور عزیزمان ایران ، انتخاب گردیده است و تا آنجا كه اطلاع دارم نظریه‌ی چندعاملی بهره‌وری اولین نظریه‌ای است كه نه تنها در زمینه‌ی روانشناسی ، بلكه در علوم انسانی (مدیریت ، جامعه شناسی و ...) در ایران ـ حداقل از زمان تأسیس دانشگاه تهران تا كنون – ارائه شده است (امیدوارم این نتیجه گیری درست نباشد).در فاصله‌ی زمانی چاپ اول كتاب حاضر (1374) و چاپ كنونی ؛ (1) كارگاه‌های آموزشی متعددی به وسیله‌ی نویسنده‌ی كتاب ، تحت عنوان روانشناسی بهره‌وری در سازمان‌های مختلف كشور دایر گردید ، (2) در پاسخگویی به خواسته‌ی دانشگاه علامه‌ی طباطبایی جهت ارائه‌ی مقاله ای علمی در زمینه‌ی شیوه‌های ارتقای كیفیت آموزش در دانشگاه ، مقاله مقام اول را حایز گردید ، (3) در برگزاری كنگره‌ی جهانی آموزش عمومی كه تحت نظارت یونسكو و یونیسف در ایران برگزار شد ، نظریه‌ی چندعاملی بهره‌وری مورد تقدیر مقامات آن سازمان‌ها و وزیر وقت آموزش و پرورش قرار گرفت ، (4) پژوهشی در رابطه با نگرش مدیران سطوح مختلف سازمان‌های مشمول قانون تأمین اجتماعی در تهران طراحی و در 150سازمان به اجرا درآمد كه نتیجه‌ی آن نیز تأیید ارزش و اعتبار نظریه‌ی چندعاملی بهره‌وری و مدل مرتبط با آن بود (این پژوهش با همكاری مؤسسه‌ی تأمین اجتماعی انجام گرفت و در سال1378 به چاپ رسید) . نتیجه‌ی این رویدادها آن بود كه مدل پیشنهادی نظریه پرداز مورد تجدیدنظر قرار گرفت و طی آن ، بعضی از عناوین و موضوعات (كاربرد نظریه‌های یادگیری ، مفاهیم اساسی بزرگسال آموزی ، آموزش مدیریت از دیدگاه روانشناسی كاربردی ، ارزیابی دوره آموزشی و عملكرد آموزش دهنده ، آزمون‌های استخدامی و تفاوت‌های فردی در كار) حذف شد و در مقابل ، عناوین و موضوعات جدید (جو سازمانی ، سازمان‌ها یا گروه‌های غیررسمی ، خلاقیت و نوآوری در كار و سازمان ، تغییر و اصلاح نگرش‌ها در سازمان ، رضایت شغلی ، گروه‌های منسجم ، مشوق‌های مالی و ارزشیابی مشاغل ، توسعه‌ی سازمان و فساد اداری) به آن اضافه گردید . اگر نویسنده‌ی كتاب فرصت آن را نداشت كه با جمع كثیری از مدیران سطوح مختلف سازمان‌های گوناگون در كارگاه‌های آموزشی روانشناسی بهره‌وری ملاقات ، بحث و گفتگو ، مناظره و چالش داشته باشد ، احتمالاً نیازی هم نسبت به تجدید ساختار كتاب ، احساس نمی كرد .
در این كتاب ، چهار دسته از عوامل ، مورد توجه نویسنده بوده‌اند كه عبارتند از: (1) عامل محور ، (2) عوامل درون سازمانی اصلی و مؤثر بر بهره‌وری سازمان ، (3) عوامل درون سازمانی مكمل و مؤثر بر بهره‌وری سازمان ، و بالاخره (4) عوامل برون سازمانی مؤثر بر بهره‌وری سازمان . چون هدف اصلی نویسنده‌ی كتاب ، آشنا ساختن مدیران سازمان‌ها ، دانشجویان رشته‌های روانشناسی ، مدیریت ، مهندسی صنایع و همچنین صاحبنظران رشته‌های گوناگون روانشناسی و مدیریت با دیدگاهی نظامدار و بومی در زمینه‌ی عوامل و موانع انسانی بهره‌وری در سازمان‌ها و به ویژه عوامل درون سازمانی (اصلی و مكمل) بوده است ، بنابراین در كتاب حاضر ، به عوامل برون سازمانی ـ كه كنترل آن نیز كم‌تر در اختیار مدیران سازمان‌هاست – تنها در فصل اول اشاره مختصر شده و در مقابل ، همه فصول كتاب به عوامل درون سازمانی ، اختصاص یافته است .
این كتاب دارای بیست فصل است و هر یك از موضوع‌های آن نیز با توجه به مفاهیم اساسی نظریه‌ی چند عاملی بهره‌وری و مُناباماس ارائه گردیده است . در نمایش تصویری مُناباماس كه به صورت یك بلبرینگ طراحی شده است ، عامل محور ، معرف بهره‌وری بهینه می باشد . ضمناً عوامل درون سازمانی اصلی به صورت ساچمه ، عوامل درون سازمانی مكمل و مؤثر بر بهره‌وری به صورت والوالین (مایع سیالی كه در درون یك بلبرینگ است) و عوامل برون سازمانی نیز به شكل دایره‌های كوچك و در اطراف محور خارجی بلبرینگ ، به تصویر كشیده شده اند .
چون امكان ارائه‌ی همه مطالب و موضوعات مورد نظر نویسنده در یك كتاب مقدور نبود ، بنابراین تصمیم گرفته شد موضوعات اضافی در دو كتاب تحت عناوین : (1) روانشناسی كار: كاربرد روانشناسی در كار ، سازمان و مدیریت و (2) روانشناسی كاربردی برای مدیران: در خانه ، مدرسه و سازمان ، تدوین و ارائه گردد . موضوعات و عناوین این سه كتاب ضمن مرتبط بودن و گاه داشتن بعضی همپوشی ها با یكدیگر ، مكمل هم هستند و از این جهت نویسنده اطمینان دارد هر سه كتاب با هم می توانند پاسخگوی بخشی از نیاز مدیران سازمان‌های كشور و دانشجویان رشته‌های مهندسی صنایع ، مدیریت و روانشناسی (برای یادگیری در زمینه كاربردهای گوناگون روانشناسی در كار و ابعاد انسانی بهره‌وری در سازمان) باشند.
چون موضوع‌های مطالب هر سه كتاب ، ضمن تلاش نویسنده جهت شناخت مسائل انسانی سازمان‌های مختلف كشورمان و ارائه راه حل‌های عملی برای حل چنین مشكلاتی تدوین شده است ، بنابراین ، مطالعه‌ی هر سه كتاب را به همه مدیران سازمان‌های گوناگون كشور و نیز به استادان و دانشجویان سه رشته‌ی «روانشناسی» ، «مدیریت» ، «مهندسی صنایع» و زیرشاخه‌های این سه رشته ، توصیه می كنیم . ضمناً خواننده می تواند با ارائه‌ی پاسخ‌های خود به مقیاس‌هایی كه در پایان هر فصل ارائه گردیده است و بعد نمره گذاری این مقیاس‌ها ، به ارزیابی عملكرد خود در رابطه با یادگیری مطالب هر فصل ، بپردازد .
بدون شك ، ویرایش دوم كتاب حاضر نیز از نقص مبرا نیست . بنابراین ، از خوانندگان عزیز ، دانش پژوه و دلسوز نسبت به رشد و ارتقای سطح بهره‌وری ملی تقاضا دارم بر نویسنده‌ی كتاب منت گذارند و با نقد و بررسی موضوع‌های آن و ارسال نظریات خود به ناشر كتاب ، موجبات رفع كاستی‌های احتمالی آن را در چاپ‌ها و ویرایش‌های بعدی ، فراهم آورند.در اینجا لازم می‌دانم از دانشجویان دوره‌ی دكترای مدیریت كه در رابطه با كار عملی خود در درس «بررسی رابطه‌ی فرد و سازمان» مرا در تهیه و تدوین موضوعات فساد اداری ، جو سازمانی و سازمان‌های غیر رسمی یاری داده‌اند و همچنین از آقای قاسم شمس به خاطر ارائه‌ی برخی پیشنهادات مفید برای ویرایش كتاب ، از خانم منصوره‌ی خانلری به خاطر تایپ ، و از آقای سیدسعید میرجلالی به دلیل چاپ به موقع ویرایش دوم ، سپاسگزاری كنم . امید است مطالعه‌ی این كتاب بتواند برای خوانندگان عزیز مفید واقع شود و موجباتی فراهم آید كه مفاهیم و راهبردهای نظریه‌ی چندعاملی بهره‌وری و مدل مرتبط با آن ، یعنی مُناباماس ، در همه‌ی سازمان‌های كشور به كار گرفته شود و در عمل نیز مفید واقع گردد .
نویسنده : دكتر محمود ساعتچی
